به گزارش ایرنا خاک به عنوان یکی از مهمترین منابع طبیعی نقش به سزایی در تولید و حفظ محیط زیست ایفا می‌کند، از فراهم کردن بستری برای زندگی بشر تا تولید انواع مواد غذایی گرفته و حفظ اکوسیستم از اهمیت برخوردار است.
با این وجود هنوز اهمیت خاک برای جوامع مختلف به درستی تبیین نشده و همین امر باعث حساسیت زیادی در خصوص حفظ این منبع حیاتی وجود نداشته باشد.
به گفته استاد گروه خاکشناسی دانشگاه چمران اهواز و عضو هیات علمی انجمن علوم خاک ایران، ضرورت آگاهی دادن و بیان اهمیت خاک سالم و حمایت از مدیریت پایدار منابع خاک باعث شده روزی به نام روز جهانی خاک نامگذاری شود.
به گفته احمد لندی، خاکشناسان به دنبال تامین غذای سالم و مغزی به منظور تضمین زندگی سالم و فعال بدون به خطر انداختن اکوسیستم‌ها هستند چرا که خاک نیز مانند هوا و آب برای زندگی ضروری است.
وی ادامه داد: خاک بستر زندگی انسان است، بیش از ۹۵ درصد مواد غذایی ما از خاک تهیه می‌شود و رکن مهم اکوسیستم و تعدیل کننده تغیرات اقلیمی است.
این استاد گروه خاکشناسی دانشگاه چمران اهواز ادامه می‌دهد: با داشتن خاک سالم، هر متر مکعب از آن می تواند ۲۵۰ هزار لیتر آب نگهداری کند این در حالی است که اگر بر اثر سهل انگاری و عملکرد بد، فرسایش خاک را نمی‌توان جبران کرد.
لندی با اشاره به اینکه خاک حتی از آب نیز اهمیت بیشتری دارد گفت: بی توجهی به مبانی محیط زیست گاهی چنان مشکلاتی ایجاد می‌کند که قابل جبران نیست.
طبق برآوردهای وزارت کشاورزی آمریکا، به ازای هر تن فرسایش خاک حدود ۲۸ دلار خسارت در ابعاد مختلف به کشور وارد می‌شود؛ بر این اساس خسارت سالانه فرسایش ۲ میلیارد تن خاک در ایران، افزون بر ۵۰ میلیارد دلار برآورد شده که به شدت مورد غفلت قرار گرفته است.
وی می گوید: خاک بزرگترین توزیع کننده آب در دنیاست و بررسی‌های جهانی نشان داده که رطوبت خاک بیش از هشت برابر رطوبت تمام رودخانه‌هاست در واقع رطوبت خاک موجب توسعه پوشش‌های گیاهی و مرتع می‌شود بنابراین حل مشکل آب کشور بدون درنظر گرفتن مشکل خاک امکان پذیر نیست و باید برای حل مشکل آب به خاک توجه شود.
این استاد خاک شناسی به خدمات عمده خاک به بشر اشاره کرده و می گوید: خاک موجب تولید محصول، تامین امنیت غذایی، چرخه عناصر غذایی، تغییر، تبدیل و ذخیره مواد، تنظیم هوا و تعادل بخشی به ترکیب گازهای جو زمین، توزیع جریان آب در طبیعت و حفاظت کمی و کیفی آن، حمایت و حفاظت از تنوع زیستی در طبیعت، دفن پسماندها، تصفیه آلاینده‌ها، فاضلاب، کاربردهای عمرانی و صنعتی می‌شود از طرف دیگر با تامین امنیت غذایی، استقلال کشور را نیز موجب می‌شود.
در حال حاضر سهم سرانه هر ایرانی از کل اراضی کشاورزی کمتر از ۰.۱۸ هکتار است که این میزان با سرعت زیاد در حال کاهش است این در حالی است که طبق اعلام سازمان غذا و کشاورزی، حد بحرانی سهم سرانه اراضی کشاورزی حدود ۰.۱۴ هکتار است.
لندی با بیان اینکه ۸۰ درصد کشت های کشور دیم است که ۶۰ درصد غذای ما را تولید می‌کند ادامه داد: تحقیقات نشان داده با وسعت تخریب فعلی اراضی ۶۰ سال دیگر فقط می توان برای جمعیت جهان غذا تهیه کرد در حالی که برای تامین غذای انسان ها تا سال ۲۰۵۰ باید ۶۰ درصد تولید محصولات کشاورزی افزایش یابد.
وی به مشکلات خاک ها اشاره می کند و می گوید: فرسایش، تغییر کاربری اراضی، کمبود مواد آلی، کاهش حاصلخیزی، شوری، آلودگی و تنوع زیستی، از جمله مشکلات خاک است در نتیجه توسعه استقرار حکمرانی خاک و سیاست‌های مرتبط با آن، توسعه سرمایه‌گذاری در مدیریت پایدار خاک، تحقیقات با تاکید بر خاک و آموزش موثر و بسط برنامه‌های خاک باید در اولویت باشد.
لندی ادامه می دهد: خاک ها تنها ۲۳ درصد از بستر زمین را تشکیل می‌دهند و باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم.
یک عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان نیز می گوید: طبیعت و محیط زیست موهبتی خداوندی است که از مجموعه موجودات، منابع، عوامل و شرایط هماهنگی که در اطراف هر موجود زنده ای وجود دارد تشکیل شده و ادامه حیات نیز به آن وابسته است.
به گفته سیروس جعفری، منابع طبیعی یکی از نهاده های مهم در فرآیند تولید بوده و به ۲ نوع تجدیدپذیر مانند جنگل ها، مراتع حیوانات، گیاهان، و تجدیدناپذیر مانند خاک و معادن تقسیم می‌شوند؛ خاک از لحاظ وسعت و کیفیت روز به روز در حال تخریب و از بین رفتن است و چنین انتظار می رود که بشر با کاهش تامین مایحتاج خود به ویژه غذا در آینده بیشتر از قبل دست به گریبان خواهد بود.
با وجود اهمیت خاک برای تداوم زندگی بشری، اخبار نگران کننده ای در این حوزه به گوش می رسد.
آبیاری با آب شور از عوامل فرسایش خاک است
این عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان، آبیاری بی رویه با آب شور یکی از معضلات خاک ها محسوب می‌شود که نمونه بارز آن در برخی نقاط استان از جمله مناطق شمالی استان باعث مشکلاتی شده است.
به گفته جعفری علاوه بر کاهش سطح اراضی قابل استفاده برای زراعت، کیفیت اراضی نیز در حال کاهش است.
وی تصریح کرد: عواملی چون آبیاری بی رویه با استفاده از آب های شور، بی توجهی به پتانسیل اراضی برای بهره برداری، تغییر کاربری اراضی بدون توجه به استعداد آن، تغییرات رژیم هیدرولوژی زیست بوم‌ها، از بین بردن پوشش گیاهی بومی منطقه در اثر خشکسالی‌های انسان ساز و عدم امکان توسعه مجدد آن، عدم به کارگیری فن آوری های نوین در بهره برداری از اراضی، عدم استفاده از تناوب کشت خاک را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
علیرضا جعفرنژادی معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان نیز به چالش‌های مهم خاک های خوزستان با نگرش خاک‌های کشاورزی اشاره کره و می گوید: انسان از دیرباز به اهمیت منابع خاک پی برده و از آن برای تهیه غذای خودش غذا تهیه کرده برای همین برایش ارزش قایل است.
به گفته وی، تغییرات اقلیمی خواه یا ناخواه کشاورزی را دستخوش تغییر کرده و باعث شده کربن به جای خاک در اتمسفر باشد؛ دنیا در حوزه خاک دچار محدودیت و چالش است و این موضوع فقط خاص استان ما نیست.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه میزان خاک های درجه یک کشور در حال حاضر یک میلیون هکتار است افزود: از طرف دیگر در جایی از کره زمین با محدودیت آب واقع شدیم و قرار گرفتن در کمربند خشک زمین نیز مزید بر علت است.
جعفرنژادی به چالش های عدیده خاک ها در کشور و خوزستان اشاره کرده و می‌گوید: یکی از مهمترین چالش ها میزان مواد آلی خاک‌های کشور محسوب می‌شود.
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان ادامه می دهد: یکی از محدودیت‌های خاک کشور، محدودیت شوری است؛ از هشت میلیون هکتار اراضی آبی، ۳.۳ میلیون هکتار آن محدودیت شوری دارند از طرف دیگر با انواع تنش ها از جمله سرما، گرما، آفات، خشکی و بارندگی های سیل آسا در کشور و استان خوزستان مواجه هستیم.
در استان خوزستان با چالش های مهمی در عرصه خاک های کشاورزی مواجه هستیم
به گفته جعفرنژادی، خاک های خوزستان جوان هستند و فعل و انفعالات زیادی روی آنها انجام نشده است به طوری که اراضی بدون محدودیت قابل کشت خوزستان حدود ۳.۱۵ درصد کل اراضی است.
خوزستان در داشتن خاک های باکیفیت محدودیت دارد
وی ادامه می دهد: ۱۴.۱ درصد از اراضی کلاس ۲ و ۱۸.۵ درصد از خاک های کلاس سه قابل کشت است در واقع خوزستان در داشتن خاک های باکیفیت نیز محدودیت دارد.
شوری خاک، یکی از مهمترین محدودیت های خاک های خوزستان است
این پژوهشگر به تحقیقی که در خصوص شوری خاک خوزستان انجام داده اشاره می‌کند و می گوید: طی بررسی‌های صورت گرفته سال ۱۳۹۹ از وضعیت خاک های استان، مشخص شد شوری ۳۷ درصد خاک های حوزه کشاورزی، بیشتر از چهار دسی زیمنس بر متر بوده؛ این میزان در سال ۱۴۰۰ به ۶۰ درصد رسیده یعنی ۲۳ درصد خاک های خوزستان بیشتر شور شده است.
جعفرنژادی، یکی از مهمترین دلایل شوری خاک های خوزستان را کیفیت آبهای ورودی به مزارع دانسته و ادامه می‌دهد: اگر شوری آب ورودی کشاورزی را ۲ دسی زیمنس بر متر در نظر بگیریم، حدود یک هزار و ۲۸۰ میلی گرم نمک در یک لیتر آب دارد که باید شیوه کشت و آبیاری مدیریت شود.
این پژوهشگر یکی دیگر از چالش های خاک های خوزستان را ph عنوان کرد و گفت: میانگین ph خاک های خوزستان ۷.۴ است که تقریبا بعد از ۱۰ سال این میزان دستخوش تغییر نشده و چالش ایجاد می‌کند زیرا محدوده ph خاک ما به گونه ای است که عناصر را به مرحله تثبیت می‌کشاند.
خاک های خوزستان آهکی است
به گفته وی یکی دیگر از چالش های خاک های کشاورزی خوزستان را وضعیت آهکی آنها عنوان کرد و توضیح داد: میانگین میزان آهک در خاک های خوزستان ۴۶.۳ درصد است یعنی با خاک فوق العاده آهکی مواجه هستیم.
وی به میانگین آهک در خاک برخی شهرستان ها اشاره کرده و می گوید: در سال ۱۳۹۰, ۲۰ درصد خاک‌های خوزستان دارای کربن آلی کمتر از نیم بودند در صورتی که در سال ۱۴۰۰ به ۲۵ درصد رسیدند؛ میزان کربن آلی در ۷۸ درصد از خاک های موردمطالعه کمتر از یک درصد بوده در صورتی که در سال ۱۴۰۰ به ۹۰ درصد تغییر کرد که یک زنگ خطر محسوب می شود چون با کاهش ارگانیک کربن در خاک، جمعیت میکروبی نیز کم شده و در این حالت اوره تبدیل نمی‌شود.
جعفرنژادی میزان کربن در خاک های کشور و خوزستان را ۸۳.۳ درصد اعلام کرد و افزود: وضعیت کربن آلی در کشور مطلوب نیست و با افزایش میزان کربن آلی به میزان یک درصد در خاک ها، طبق مطالعات انجام شده ۳۰۰ کیلوگرم بر عملکرد گندم افزوده می‌شود.
خاک ورزی شدید، مهمترین عامل کاهش مواد آلی خاک است
این پژوهشگر خاک خاک ورزی شدید خاک را از مهمترین علل کاهش مواد آلی خاک ذکر کرد و گفت: خاکورزی مرسوم نتوانسته مواد آلی را در خاک نگه دارد؛ درصد کمبود عناصر غذایی در فاصله زمانی سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ به گونه ای است که ec بیشتر از چهار در خاک طی این مدت به ۶۰ درصد رسیده است.
وی نامناسب بودن فرمول‌های کودی و تک عنصری بودن کودهای شیمیایی را یکی دیگر از عوامل محدودیت تولید عنوان کرد.
جعفر نژادی معتقد است: برخی کشاورزان خرده پا اصلا توجهی به حرف کارشناسان نکرده و در برابر توصیه های کارشناسی مقاومت می‌کنند.
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان توضیح داد: علاوه بر موارد ذکر شده، آتش زدن بقایای گندم نیز از معضلاتی است که با وجود اقدامات فرهنگی انجام شده موفق به ممانعت نشدیم این در حالی است که بر اساس یک مطالعه صورت گرفته بعد از ۱۷ سال میزان کل کربن آلی خاک حدود ۲ تن کاهش یافته و این همان چیزی است که موجب تغییر اقلیمی می‌شود.
به گفته وی تجویز یک کود در همه شرایط یکی از محدودیت های دیگر محسوب می‌شود چون می توان برای هر کشت یک نسخه پیچید.
جعفرنژادی به وضعیت حاصلخیزی خاک های استان خوزستان با دیدگاه خاک های کشاورزی در سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ می پردازد و می گوید: طی این مدت، ec خاک خوزستان افزایش یافته در حالی که پتاسیم، آهن و عناصر ریزمغذی خاک عمدتا کاهش یافتند؛ با وجود تمام اقدامات در مراکز تحقیقاتی وضعیت خاکی برای تولید و بهره برداری، نامطلوب است.
این پژوهشگر خاک رعایت نکردن برنامه محوری را یکی دیگر از محدودیت‌های موجود کشاورزی استان دانسته و می افزاید: از سال ۱۳۹۳ تلاش شد برنامه محوری مصرف کود در خوزستان نهادینه شود تا کشاورز بداند گیاهش در چه مرحله ای است و چه کودی نیاز دارد؛ خوزستان یکی از استان های پیشرو در این زمینه محسوب می‌شود و تمام برنامه‌های غذایی در دست کشاورزان خوزستانی است.
وی به پدیده بدمصرفی کود اشاره کرد و گفت: میزان کود مصرفی بیشتر از نیاز است و یا نابهنگام کود مصرف می‌شود؛ در کشور ما مشکل بخش کشاورزی در توجه نکردن به عناصر غذایی آب و خاک، بی‌توجهی به فیزیک خاک و بیماری های آن خلاصه می شود و برای حل این مشکل باید منابع آب و خاک و بقیه نهاده ها مدیریت شود.
حمایت از کشاورزان، آموزش و ترویج، تقبل برخی هزینه ها توسط دولت از دیگر راهکارهایی است که معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان برای برون رفت از این وضعیت موثر می داند.
به بهانه مسکن نمی توان اراضی کشاورزی را نابود کرد
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان نیز بر ضرورت حفظ خاک و زمین‌های زراعی تاکید کرده و می گوید: تغییر کاربری خاک مجموعه کشاورزی را رنج می‌دهد چرا که با تبدیل زمین زراعی به مسکونی مخالف است.
مجید نبی پور ادامه می دهد: نمی‌توان به بهانه داشتن مسکن ویلایی منابع ارزشمندی چون خاک را از بین برد.
وی به وجود حدود ۱۸ میلیون هکتار خاک زراعی در کشور اشاره کرده و می گوید: با این آمار به هر ایرانی ۵۰۰ متر مکعب خاک تعلق می‌گیرد که متعلق به آینده است.
نبی پور با اشاره به اینکه برای توسعه باید خواسته‌ها مطابق امکانات تغییر کند تصریح کرد: داشتن خانه ویلایی با ابعاد بالا خواسته منطقی نیست و مسوولان باید این موضوع را به خوبی مورد توجه قرار دهند.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان ادامه داد: یک غفلت ممکن است عدم تطابقی در طبیعت ایجاد کند که قابلیت جبران نداشته باشد.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان با اشاره به اینکه امپریالیسم جهانی از ظرفیت‌های کشور ایران واهمه دارد اظهارکرد: ۲ میلیون هکتار زمین زراعی، ۳۰۰ هزار هکتار ماسه و ... از جمله قابلیت‌های قابل قبول در کشور محسوب می‌شود.
نبی پور گفت: خوزستان در تولید گندم رتبه نخست را در کشور دارد و محصولاتی مانند نیشکر نیز فقط در این استان کشت می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه خاک سالم زمینه‌ساز کشاورزی سالم و هوای و امنیت پایدار است تاکید کرد: حدود ۹۵ درصد مواد غذایی ما وابسته به خاک است بنابراین باید با نگاه متفاوتی به این مقوله پرداخته شود.
به گزارش ایرنا، با توجه به ضرورت اهمیت خاک برای تداوم زندگی بشری و بیان آمار نگران کننده در خصوص این عنصر طبیعی انتظار می رود وضعیت بحرانی موجود برای قشرهای مختلف به ویژه کشاورزان تشریح شود و با ارایه برنامه های فرهنگی، آموزشی و ترویجی بهره برداران خاک را نسبت به این موضوع حساس کرد تا شاهد فرسایش بیش از پیش خاک نباشیم.
